Pam mae llifogydd yng Nghymru a beth sydd angen ei wneud amdano?

Llun gan Wylwyr Tywydd y BBC/ Emma

Pam Mae Llifogydd yng Nghymru?

Mae llifogydd yn ffenomen naturiol, ond mae wedi gwaethygu o lawer oherwydd:

Ffactorau Amgylcheddol: Mae’r golled amddiffynfeydd naturiol rhag llifogydd wedi gadael Cymru yn fwy agored i niwed nag erioed. Mae corsydd mawn wedi’u draenio, cloddiau wedi’u tynnu, a’r dinistriad morfeydd heli a gwlypdiroedd wedi lleihau gallu’r dirwedd i amsugno a rheoli dŵr.

Newid yn yr Hinsawdd: Mae newid yn yr hinsawdd yn dwysau llifogydd trwy godi lefelau’r môr, iâ’r Arctig yn toddi, a newidiadau ym mhatrymau tywydd, gan gynnwys stormydd dwysach ac aml. Mae diraddio ecosystemau ynghyd â’r newidiadau hyn wedi creu storm berffaith o risg llifogydd uwch.

Trefoli: Mae datblygiadau trefol ar orlifdiroedd wedi amharu ar lif dŵr naturiol, tra bod arwynebau anhydraidd (h.y. concrit) yn atal amsugniad dŵr, gan gynyddu llifogydd dŵr wyneb. Nid oedd llawer o systemau draenio a charthffosydd yn nhrefi a dinasoedd Cymru wedi’u cynllunio i ymdopi â dwyster y glawiad a brofir yn awr oherwydd newid yn yr hinsawdd.

Sianelu: Yn nodwedd gyffredin o drefoli, mae’n ymwneud â sythu neu ddyfnhau afonydd i reoli a chyflymu llif dŵr. Er gall hyn helpu i leihau perygl llifogydd yn y lleoliad cyfagos, mae hefyd yn cynyddu’r llifogydd brig i lawr yr afon, yn enwedig os caiff ei wneud mewn llawer o leoliadau.

Yr Effaith ar Gymunedau Cymraeg

Mae dros 245,000 o adeiladau a thai yng Nghymru mewn perygl o lifogydd gyda chymunedau sy’n agored i niwed yn gymdeithasol, yn aml heb amddiffynfeydd digonol, yn wynebu effeithiau anghymesur. Mae hyn yn cynnwys preswylwyr hŷn, pobl ag anableddau, a rhentwyr mewn ardaloedd incwm isel, ac mae llawer ohonynt heb y modd i baratoi ar gyfer llifogydd neu wella ar ôl llifogydd.

Mae profi neu ragweld llifogydd yn arwain at lefelau uchel o bryder, iselder, a PTSD.

Mae byw neu weithredu busnes annibynnol mewn ardaloedd lle mae llifogydd yn dueddol o greu ymdeimlad o ddiymadferthedd, yn enwedig pan fydd premiymau yswiriant yn codi neu’n dod yn anghyraeddadwy. Mae’r baich seicolegol yn arbennig o ddifrifol i drigolion oedrannus ac incwm isel sydd heb yr arian a’r adnoddau i wella’n gyflym.

Pontypridd (Rhondda Cynon Taf)

Llun gan Richard Swingler, Wales Online

Ym mis Chwefror 2020, achosodd Storm Dennis lifogydd trychinebus ym Mhontypridd. Torrodd Afon Taf ei glannau, gan orlifo canol y dref ac effeithio ar dros 300 o gartrefi a busnesau. Roedd trigolion yn wynebu colledion ariannol sylweddol, gyda rhai yn methu dychwelyd i’w cartrefi am fisoedd.

Rhyl (Sir Ddinbych)

Llun gan BBC

Ym mis Rhagfyr 2013, achosodd ymchwydd llanwol lifogydd difrifol yn y Rhyl, gan effeithio ar dros 140 o gartrefi a gorfodi gwacáu. Roedd y canlyniad yn cynnwys difrod sylweddol i eiddo a straen ariannol ac emosiynol hirdymor i breswylwyr. Roedd y digwyddiad hwn yn tanlinellu pa mor agored i niwed yw cymunedau arfordirol Cymru i ddigwyddiadau tywydd eithafol a lefelau’r môr yn codi.

Fairbourne (Gwynedd)

Llun gan Canva

Fairbourne yw’r gymuned gyntaf yn y DU sydd wedi’i dynodi ar gyfer “enciliad a reolir,” sy’n golygu bydd yn cael ei gadael yn y pen draw wrth i newid hinsawdd ddwysau.

Mae cynnydd yn lefel y môr, y rhagwelir y bydd yn cyflymu dros y degawdau nesaf, wedi golygu ei bod yn anghynaladwy i amddiffyn y pentref am gyfnod amhenodol. Mae’r penderfyniad i roi’r gorau i gyllid amddiffyn rhag llifogydd erbyn 2054 wedi achosi trallod sylweddol. Plymiodd prisiau tai yn y pentref, gan ddal llawer o drigolion mewn sefyllfa lle na allant werthu eu cartrefi.

Mae’r gymuned o tua 700 yn wynebu ansicrwydd ynghylch cynlluniau adleoli yn y dyfodol, heb fawr o eglurder ar gefnogaeth y llywodraeth ar gyfer symud. Mae’r sefyllfa hon wedi arwain at Fairbourne yn cael ei alw’n bentref “ffoadur hinsawdd” cyntaf y DU, sy’n arwydd o’r heriau gall cymunedau arfordirol eraill eu hwynebu hefyd.

Beth Sydd Angen ei Wneud?

Byddai adfer amddiffynfeydd naturiol, megis gwlyptiroedd, gorchudd coed, mawndiroedd, morfeydd heli, a gwrychoedd ac ymylon oll yn cyfrannu at arafu llif dŵr a’i storio. Byddai hyn yn llyfnhau’r gromlin llifogydd ac yn lleihau lefel uchaf y llifogydd i lawr yr afon.

Bydd uwchraddio seilwaith, megis gwella amddiffynfeydd llifogydd, ymarfer cynllunio trefol seiliedig ar natur, a gosod systemau draenio gwydn, yn helpu i ymdrin ag effeithiau dwysach newid yn yr hinsawdd.

Mae cymorth gwell i gymunedau yn hanfodol, gan gynnwys yswiriant fforddiadwy ac iawndal, gwasanaethau iechyd meddwl, cynlluniau adleoli clir ac ystyriol a chyllid a chymorth ar gyfer prosiectau cydnerthedd cymunedol ar lawr gwlad.

Yn olaf ond nid yn lleiaf, mynd i’r afael â’r achos sylfaenol, newid yn yr hinsawdd.

Sut Allwch Chi Weithredu?

Ysgrifennwch at eich Aelod Seneddol a’ch Cynghorydd, yn eu hannog i gefnogi cyllid gwrthsefyll llifogydd, hyrwyddo atebion sy’n seiliedig ar natur, a blaenoriaethu polisïau i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd.

Cymerwch ran mewn prosiectau gwrthsefyll llifogydd, cynlluniau plannu coed, neu fentrau ymateb brys cymunedol yn eich ardal.

Ymunwch â mudiad Climate Cymru a chwaraewch eich rhan wrth eiriol dros Gymru well, wyrddach a thecach.